निराजन राई ‘बतास’
दुङमाली भाषा वान्तावा भाषाको भाषिका होइन
धेरै मानिसहरु जो सामान्यतया दुङमाली भूगोल र भाषालाई धेरथोर जान्दछन्, उनी यो भाषालाई वान्तावा भाषाको भाषिका भन्ठान्दछन् । हान्सन्ले दुङमाली वान्तावा भाषासँग ८२ प्रतिशत शब्दहरुको सामीप्यता रहेको वर्ण, रुप र शाब्दिक विभिन्ता भएको छुट्टै भाषा भएको लेखेका छन् । स्वाडेसका सय शब्दहरुको सूचीमा मैले गरेको तुलनाअनुसार भने दुङमालीको ३९ शब्द वान्तावासँग ठ्याक्कै उस्तै र ५० शब्दको सामीप्यता रहेको पाएँ ।
जम्मा ११ शब्द मात्र प्रष्ट फरक रहेको पाए । यसले किराती भाषाहरुमध्ये सबैभन्दा पछिल्लो समयमा छुट्टिएको भाषाहरु न्ै वान्तावा र दुङमाली रहेको जनाउँदछ । वास्तवमा दुङमाली भाषा तीन सय वर्ष अगाडि हतुवागढी र खेसाङथुमका राजाहरुको दुश्मनीका कारणले बनेको सीमाना र एकअर्कावीचको सम्पर्क अभावले विकसित भएको हो भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ । अहिले वान्तावा र दुङमाली भाषाीच एकअर्कामा बोधको सामन्जस्यता नभएको र शब्दहरु मिल्न गएपनि भाषाहरुको प्रणालीमा विविधता भएकोले यी फरक फरक भाषा हुन् ।
भाषिक वंश
दुङमाली भाषा तिब्बत–बर्मेली परिवारको पूर्वी हिमाली भित्रको केन्द्रीय किराती भाषा अन्तर्गत पर्दछ । भ्यान ड्रिअमले यसलाई अझै वर्गीकरण गरेर दक्षिणी किरातीमा राखेका छन् । जसमा पुमा, वान्तावा, चाम्लिङ र छिन्ताङ भाषा पनि पर्दछन् । भाषावैज्ञानिकहरुले भूगोललाई भन्दा बढ्ता भाषाहरुको विशेषतालाई आधार मानेर तिनको वर्गीकरण गर्ने गर्दछन् ।
भाषिकाहरु
खेसाङ खोला आसपास बोलिने दुङमाली भाषालाई खेसाङ्गे भाषिकामा राख्ने गरिएको छ । दुङमालीहरु यो आसापासबाट नै भाषाको प्रादुर्भाव भएको कुरा मान्दछन् । पहिले सूचनामा आएको आर्थरे भाषिका अहिले हराइसकेको छ । खास दुङमा क्षेत्र (ठूलोदुम्मा, सानोदुम्मा र वास्तीम) बाहेक अरु गाउँहरुमा बोलिने दुङमाली भाषामा केही उच्चारणगत फरक पाइन्छन् । दुङमालीहरु आफ्नो भाषालाई ‘दुङमाली पुक’ भन्दछन् ।
दुङमाली र केन्द्रीय दक्षिणी किराती भाषाहरु
केही अध्येताहरुले वान्तावालाई छाडेर दुङमाली र पुमा भाषा ज्यादै निकट रहेको लेखेका छन् । यद्यपि यसो होइन । तर थोरै संख्याले बोल्ने यी दुबै भाषाहरुमा वान्तावा भाषाको प्रभाव भने बराबर परेको छ । यी दुबै भाषा बोलिने क्षेत्र वान्तावा भाषा बोलिने क्षेत्रहरुले घेरिएको छ । दुङमाली र पुमा भाषाको भूगोल दुई–तीन दिनको पैदल दुरीमा रहेको छ । दुङमाली र पुमा भाषा वान्तावा भाषा क्षेत्रको क्रमशः पूर्व र पश्चिममा पर्दछन् ।
भाषा र भूगोलको हिसाबले दुङमाली भाषाका नजिकका अन्य भाषाहरु वान्तावाबाहेक चाम्लिङ, छिन्ताङ, पुमा र मुगाली हुन् ।
भाषा र भूगोलको हिसाबले दुङमाली भाषाका नजिकका अन्य भाषाहरु वान्तावाबाहेक चाम्लिङ, छिन्ताङ, पुमा र मुगाली हुन् । यी भाषाहरुको वीचमा ६५ प्रतिशत जति शब्दहरुले सामीप्यता राख्दछन् । यद्यपि भूगोलको हिसाबले नजिक रहेका मुगाली र छिन्ताङ भाषामा क्रियाका रुपहरु जटिल हुन्छन् । अरुण पश्चिमतिरका वान्तावा र दुङमाली भाषाबाटै उस्तो क्रियाहरुको रुप जटिल हुने क्रम टुट्छ ।
भाषाको संकटावस्था
वि.सं. २०६८ को जनगणनाले दुङमाली भाषाको वक्ता संख्या ६,२६० देखाएको छ । योभन्दा अघिल्लो जनगणनामा जम्मा २२१ वक्ता संख्या देखाएको थियो । यी दुबै तथ्याङ्कले देखाएको मातृभाषी वक्ताको संख्या संकटापन्न अवस्था नै हो । यादव (सन् २००९) ले नेपालको सन्दर्भमा भाषा संकटापन्न हुने वा लोप हुने अवस्थाको कारकहरुबारे भनेका छन्ः “थोरै वक्ता, कमजोर आर्थिक स्थिति, नयाँ पुस्तामा भाषा हस्तान्तरण नहुनु, शहर र विदेशतिर बसाईँ सर्नु, साक्षरताको अभाव, प्रशासनिक प्रयोग र भाषा विद्यमान राख्न नसक्नु, शिक्षामा प्रयोग नहुनु, स्थानीय प्रशासन र सञ्चारमा प्रयोग नहुनु र सर्वथा भाषिक समुदायको चेतनाको कमी हुनु” ।
पछिल्लो समयमा समुदायमा स्थापित सामाजिक संस्थाले भाषाको संरक्षण र सम्बद्र्धनमा भूमिका खेल्ने प्रयत्न गर्नुबाहेक दुङमाली भाषालाई संकटग्रस्त हुनबाट जोगाउन माथि यादवले भनेका कुनैपनि पक्षहरु सकारात्मक छैनन् ।
दुङमाली वंशगत भाषाको रुपमा
दुङमाली भाषाको सशक्तता जाँच गर्न फिसम्यानले प्रतिपादन गरेको वृहत तहगत अन्तरपुस्तीय क्षयीकरण मापकमा जाँचेर हेर्दा वंशगत भाषाभित्र पर्दछ । यसको अर्थ मातृभाषाका वक्ताहरु अर्को हावी रहेको भाषामा सर्दै गरेको भन्ने हो । यसले यो भाषाको अवस्था अति संकटापन्न छ भन्ने जनाउँछ । किनभने वंशगत भाषाको कोटीमा पर्ने भाषाहरु समुदायका सबै पुस्ताले बोल्न सक्दैनन् ।
सरिरहेको भाषा
समुदायमा सबै बालबालिकाहरुले दुङमाली भाषा बुझेपनि बोल्दैनन् । मातृभाषाको सम्बन्ध बच्चा जन्माइरहेका पुस्ता र बच्चाहरुमा टुट्दै गइरहेको छ । बोल्ने भाषाको दक्षता भएका सबैभन्दा पछिल्लो पुस्ता नै बच्चा जन्माइरहेका पुस्ता हुन् । यस्तो अवस्थालाई उपयुक्त मापकले सरिरहेको भाषा भनेको छ । यसैगरी युनेस्कोको भाषाको सशक्तता र संकटावस्था जाँच्ने तहगत अवधारणामा दुङमाली भाषा निश्चित संकटापन्न भाषामा पर्दछ ।
समुदायमा सबै बालबालिकाहरुले दुङमाली भाषा बुझेपनि बोल्दैनन् । मातृभाषाको सम्बन्ध बच्चा जन्माइरहेका पुस्ता र बच्चाहरुमा टुट्दै गइरहेको छ ।
क्षयीकरण मापकले सरिरहेको भाषालाई ‘वच्चा जन्माइरहेका पुस्ता आफूहरुबीचमा भाषा राम्ररी प्रयोग गर्न जान्दन्, तर नयाँ पुस्तामा भाषालाई सारिरहेका हुँदैनन्’ भन्ने बताउँछ । युनेस्कोको निश्चित संकटापन्न भाषाले वच्चाहरु घरमा मातृभाषा सिकिरहेका छैनन् भन्ने अवस्थालाई जनाउँछ । वास्तवमा अब भाषाको संकटावस्था भनेको भाषा प्रयोगकर्ताको वृद्धिमा कमी आउनु हो । जसले कालान्तरमा गएर यो भाषा लोप हुने अवस्थालाई इंगित गर्दछ ।
निष्कर्ष
अहिलेको दुङमाली भाषाले धान्न सकिने साक्षरता र धान्न सकिने मौखिकता गुमाइसकेको छ । समुदायका सदस्याहरु आफ्नो जातीय पहिचान भाषासँग जोड्न चाहिरहेको हुँदा दुङमाली भाषासँग अब धान्न सकिने पहिचान मात्रै बाँकी छ । त्यसको लागि भाषाका अधिकारकर्मी र सरोकारवालाहरु दुङमातिर जानु र आफ्ना जातीय–भाषिक पहिचानजन्य क्रियाकलापहरुलाई व्यापक रुपमा अघि बढाउनु आवश्यक छ ।
(राईको दुङमाली व्याकरण पुस्तकबाट साभार )
