काठमाडौं– लेखक तथा पत्रकार गणेश राईद्वारा लिखित ‘वाम्बुले राई मातृभाषाका प्रतिभा र केही सिर्जना’ कृति सार्वजनिक भएको छ । कृति आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरेको हो । व्यवस्थापिका संसदका सभामुखी ओनसरी घर्तीमगरले वाम्बुले राई जातिको चाड ढ्वाङ्कुमोको अवसरमा विमोचन गर्नुभएको हो ।
यो पुस्तक २०४७ सालको संविधानले मातृभाषा लेखन तथा पत्रपत्रिका प्रकाशन स्वतन्त्रता दिएपछि लेख्य रुपमा विकसित वाम्बुले राई भाषा तथा साहित्यको दस्तावेज हो । यस पुस्तकभित्र किराती जाति राई, लिम्बू, सुनुवार र याक्खाको जनसांख्यिक स्थितिको संक्षिप्त चर्चा रहेको छ । किरात राई जातिभित्र रहेका २५ भाषामध्ये एक वाम्बुले भाषा रहेको र यो भाषाका वक्ता संख्या १३ हजार ४ सय ७० रहेको उल्लेख छ । वाङ्बाहाङ अर्थात् वाङबा राजाका सन्तान तथा रैतीका रुपमा वाम्बुले राई रहेको जनविश्वास रहेको छ । पछिल्लो दुई दशकभित्र मातृभाषा, संस्कार, संस्कृति, मुन्धुमको जगेर्ना गर्ने उद्देश्यले वाम्बुले राई समाज, नेपाल (वाम्रास) संस्था रहेको उल्लेख छ ।
पुस्तकमा वाम्बुले राईहरुको भेषभूषा, खानापान, कला, भाषाबारे चर्चा गरिएको छ । भाषा विकासका निम्ति समाजले विगत १८ वर्षदेखि अभियान जारी राखेको बुझिन्छ । वाम्बुले भाषाको शब्दकोश डेढ दशकअघि प्रकाशनमा आइसकेको छ । व्याकरण, पाठ्यक्रम पाठ्यपुस्तक निर्माणको क्रममा रहेको छ भने किरात लिपिको प्रयोगमा जोड दिइएको उल्लेख छ ।
साहित्य निर्माणको क्रममा वाम्बुले भाषामा हालसम्म ‘वाम्बुले राडु योरल्वाम कवितातिड् (वाम्बुले राई भाषाका कविताहरू), वाम्बिर (सुनाखरी), र काक्सि (माटो) कवितासंग्रह प्रकाशित छन् । त्यसैगरी ‘पिताङ्केङ वार्सी’ (आँसुको वर्षा), ल्आकाचिम सारिङ्मो (रातो भाले) र ब्लोः (बाण) कथासंग्रह प्रकाशित छन् ।
‘विगत २५ वर्षभित्र प्रकाशित भएका वंशावली, कोश, व्याकरण तथा साहित्यका विविध विधामा भैरहेका अध्ययन तथा वाम्बुले मातृभाषामा लेखिएका, नेपाली भाषा तथा अङ्ग्रेजी भाषामा वाम्बुले जाति, संस्कृति र भाषाबारे लेखिएका ग्रन्थहरूका बारेमा जानकारी दिने प्रस्तुत पुस्तक अत्यन्त उपयोगी हुनपुगेको छ,’ काइँलाले भनेका छन्, ‘लेखकले यस कृतिको माध्यमबाट मातृभाषीहरूमा मातृभाषाप्रति समर्पणका भावसहित प्रेम र प्रतिवद्धता रहेसम्म कुनै पनि मातृभाषा जीवित रहनसक्दछ भन्ने सन्देश प्रवाह गरेका छन् ।’
त्यस्तै, इक हिर्कटी (हाम्रो कलम) निबन्धसंग्रह, भलामानङा वाम्बुले गजलतिड् (भलामानका वाम्बुले गजलहरू) गजलसंग्रह, ब्वाइचो फुरी (फुलेको फूल) नाटकसंग्रह प्रकाशित छन् । त्यसैगरी किरात वाम्बुले लोकवार्ता (लोकसाहित्य), किरात वाम्बुले राई जाति र द्वा¥वाङ्चा वंशावली, दि वाम्बुले ल्याङ्ग्वेज (वाम्बुले योर), वाम्बुले राई जाति : भाषा र संस्कृति पुस्तक प्रकाशनमा रहेको उल्लेख छ । वाम्बुले भाषा, संस्कार संस्कृतिबारे शोध तथा अनुसन्धान कार्य हुदैआएको छ । श्रव्य–दृश्य सामग्रीमा ३ वटा गीतिएल्बम, दुईवटा वृत्तचित्र र एउटा चलचित्र निर्माण भएको छ ।
भाषा विकासमा पत्रपत्रिकाको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । वाम्बुले भाषामा २०५० सालदेखि २०७३ सालसम्म निरन्तर ‘लिब्जु–भुम्जु’ त्रैमासिक पत्रिका प्रकाशनमा रहेको छ । त्यसैगरी ‘सुरिम–शिलाखा’, ‘कावा’, ‘स्याल्मो’, ‘उदयपुर गाउ’ स्मारिका, ‘च्यामाखा’ हवाई पत्रिका, ‘स्वालेवा’ पत्रिका प्रकाशनमा आएको जनाइएको छ ।
पुस्तकमा दिवंगत ५ जनासहित १ सय २५ जना वाम्बुले मातृभाषाका प्रतिभाहरुको परिचय समेटिएका छन् । वाम्बुले मातृभाषाका स्रष्टामध्ये राष्ट्रगानका रचयिता व्याकुल माइला (प्रदीपकुमार राई)लगायत समेटिएका छन् । यसैगरी केही स्रष्टाका निबन्ध, कथा, नाटक, कविता, गीत, गजल, हाइकु, मुक्तक र साहित्यिक गतिविधिजन्य तस्बिरहरु समेटिएका छन् ।
भूमिकामा प्राज्ञ बैरागी काइँलाले ‘रजत वर्षको रजत उपहार’का रुपमा पुस्तकको चर्चा गरेका छन् । ‘विगत २५ वर्षभित्र प्रकाशित भएका वंशावली, कोश, व्याकरण तथा साहित्यका विविध विधामा भैरहेका अध्ययन तथा वाम्बुले मातृभाषामा लेखिएका, नेपाली भाषा तथा अङ्ग्रेजी भाषामा वाम्बुले जाति, संस्कृति र भाषाबारे लेखिएका ग्रन्थहरूका बारेमा जानकारी दिने प्रस्तुत पुस्तक अत्यन्त उपयोगी हुनपुगेको छ,’ काइँलाले भनेका छन्, ‘लेखकले यस कृतिको माध्यमबाट मातृभाषीहरूमा मातृभाषाप्रति समर्पणका भावसहित प्रेम र प्रतिवद्धता रहेसम्म कुनै पनि मातृभाषा जीवित रहनसक्दछ भन्ने सन्देश प्रवाह गरेका छन् ।’ लेखक तथा पत्रकार राईको यसअघि इक हिर्कटी (निबन्ध), वाम्बिर (कविता) र किरात वाम्बुले लोकवार्ता कृति प्रकाशित छन् ।
