डा. विधुप्रकाश कायस्थ
विश्वको एक पाँचौँ जनसंख्या भएकोदक्षिण एसियासांस्कृतिक विविधताको समृध्द क्षेत्र हो। तरहालैका वर्षहरूमायहाँका धेरै देशहरूमा सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभाव बढ्दो छ। बहुसांस्कृतिक र बहुजातीय राष्ट्रनेपालयो समस्याबाट अछूतो छैन। सांस्कृतिक संहार, जसलाई सांस्कृतिक पहिचान, भाषा, धर्मर परम्पराहरूलाई व्यवस्थित रूपमा मेटाउने वा दबाउने कार्यको रूपमा परिभाषित गरिन्छ, नेपालमा विभिन्न समुदायहरूको पहिचानमाथि खतरा बनिरहेको छ। नेपालमा सांस्कृतिक संहारको अवस्था, दक्षिण एसियाली सन्दर्भमा यसको प्रभावर राज्यमा बढ्दो जातीय भेदभाव बारे राष्ट्रिय र स्थानीय स्तरमा विश्लेषण आवश्यक छ।
सांस्कृतिक संहारको अवधारणा
सांस्कृतिक संहारले कुनै समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई जानाजान नष्ट गर्ने वा कमजोर पार्ने कार्यलाई जनाउँछ। यो शारीरिक संहारभन्दा भिन्न छ। यसले समुदायको भाषा, धर्म, परम्परार ऐतिहासिक सम्पदालाई मेटाउने लक्ष्य राख्छ। दक्षिण एसियामायो प्रायः बहुसंख्यक समुदाय वा राज्यको नीतिहरूले अल्पसंख्यक समुदायको पहिचानलाई दबाउन खोज्दा देखिन्छ। एकसय पचिस भन्दा बढी जातजाति र १२३ भाषाहरू भएकोनेपालमासांस्कृतिक संहारले विशेष गरी आदिवासी, जनजाति, मधेसी, दलितर धार्मिक अल्पसंख्यक समुदायहरूलाई प्रभावित गरेको छ।
नेपालमा सांस्कृतिक संहार
नेपालको सन्दर्भमासांस्कृतिक संहार विभिन्न रूपमा देखिएको छ। ऐतिहासिक रूपमा, एकल सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचान ९जस्तै हिन्दु धर्म र नेपाली भाषा० लाई बढावा दिने नीतिहरूले अल्पसंख्यक समुदायहरूको भाषा, संस्कृतिर परम्परालाई कमजोर बनाएको छ। उदाहरणका लागिभुटानमा नेपालीभाषी ल्होत्सम्पा समुदायमाथि भएको सांस्कृतिक दमन, जसमा नेपाली भाषा र सांस्कृतिक अभ्यासहरू प्रतिबन्धित गरिएको थियो, नेपालमा पनि समान प्रभावहरू देखिन्छ।
१. भाषिक दमन
नेपालमानेपाली भाषालाई राष्ट्रिय भाषाको रूपमा प्राथमिकता दिँदा मैथिली, भोजपुरी, थारु, तामाङ, नेपालभाषा ९नेवाः०जस्ता अन्य मातृभाषाहरू माथि दबाब परेको छ। विद्यालयहरूमा नेपाली भाषालाई अनिवार्य गरेर आदिवासी र जनजाति समुदायका बालबालिकाहरूलाई आफ्नो मातृभाषा सिक्ने अवसरबाट वञ्चित गरेको छ। यो कार्यले दीर्घकालमा यी समुदायहरूको सांस्कृतिक पहिचानलाई कमजोर बनाउँछ। दक्षिण एसियाको अन्य भागहरूमा पनि यस्तै प्रवृत्ति देखिन्छजसलाई सांस्कृतिक संहारको रूपमा आलोचना गरिएको छ।
२. धार्मिक अल्पसंख्यकमाथि दबाब
नेपालको २०७२ को संविधानले देशलाई धर्मनिरपेक्ष घोषणा गरे पनिहिन्दु धर्मको प्रभावले बौध्द, मुस्लिम, र क्रिश्चियन समुदायहरूले आफ्नो धार्मिक स्वतन्त्रतामा चुनौतीहरू सामना गर्नुपरेको छ। नेपालमा बौध्द, मुस्लिम र क्रिश्चियन समुदायहरूले धार्मिक भेदभाव र सामाजिक बहिष्करणको गुनासो गरेका छन्। यो प्रवृत्ति दक्षिण एसियाका अन्य देशहरूमा पनि देखिन्छ।
३. आदिवासी र जनजातिको सांस्कृतिक ह्रास
नेपालका आदिवासी समुदायहरू, जस्तै नेवाः, तामांग,राई, लिम्बू, शेर्पार थारु तथा अन्यले आफ्नो सांस्कृतिक पहिचानलाई जोगाउन संघर्ष गरिरहेका छन्। यी समुदायहरूको पुर्ख्यौली भूमिमाजलविद्युत र सडक र अन्य विकास परियोजनाहरूले उनीहरूको परम्परागत जीवनशैली र सांस्कृतिक अभ्यासहरूलाई खतरामा पारेको छ। यस्तैभुटानमा नेपालीभाषी समुदायको जबरजस्ती विस्थापन र सांस्कृतिक दमनले सांस्कृतिक संहारको स्पष्ट उदाहरण प्रस्तुत गर्छ।
दक्षिण एसियामा सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभाव
दक्षिण एसियामा सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभाव प्रायः बहुसंख्यकतावाद र राष्ट्रवादी नीतिहरूसँग जोडिएको छ। पाकिस्तानमा, हिन्दु र क्रिश्चियन जस्ता धार्मिक अल्पसंख्यकहरूले सामाजिक र आर्थिक बहिष्करणको सामना गर्नुपरेको छ। श्रीलंकामा, तमिल र मुस्लिम समुदायहरूले बौध्द राष्ट्रवादी समूहहरूबाट हिंसा र भेदभावको सामना गरेका छन्। यी सबै घटनाहरूले दक्षिण एसियामा अल्पसंख्यक समुदायहरूको सांस्कृतिक पहिचानमाथि सुनियोजित आक्रमणलाई संकेत गर्छ।
नेपालमा जातीय भेदभाव विशेष गरी दलित र जनजाति समुदायहरूमा प्रष्ट देखिन्छ। दलितहरूले सामाजिक बहिष्करण, आर्थिक शोषणर सांस्कृतिक अपमानको सामना गर्नुपरेको छ। यस्तैजनजाति समुदायहरूले आफ्नो भाषा र संस्कृतिलाई जोगाउन सरकारी नीतिहरूको अभावमा कठिनाइ भोगेका छन्। दक्षिण एसियाली सन्दर्भमायी समस्याहरू बहुसंख्यक समुदायको प्रभुत्व र अल्पसंख्यकमाथि थोपरिएको एकल सांस्कृतिक पहिचानसँग जोडिएका छन्।
बढ्दो जातीय भेदभावको प्रभाव
हालैका वर्षहरूमादक्षिण एसियामा जातीय भेदभाव बढ्दो छ। नेपालमासामाजिक सञ्जाल र राजनीतिक मञ्चहरूमा घृणा फैलाउने भाषण ९हेट स्पीच० को प्रयोग बढेको छजसले अल्पसंख्यक समुदायहरूलाई थप जोखिममा पारेको छ।
सांस्कृतिक संहारको प्रभाव
नेपालमा सांस्कृतिक संहारले दीर्घकालीन सामाजिक, सांस्कृतिक, र आर्थिक प्रभावहरू पारिरहेको छ। जब कुनै समुदायको भाषा, धर्म, वा परम्परालाई व्यवस्थित रूपमा दबाइन्छ, त्यसले उक्त समुदायको पहिचान र आत्मसम्मानमा गहिरो चोट पुर्याउँछ। दक्षिण एसियामा, विशेष गरी नेपालमा, यस्ता कार्यहरूले सामाजिक असमानता र तनावलाई बढाएको छ। उदाहरणका लागिदलित र जनजाति समुदायहरूले आफ्नो सांस्कृतिक पहिचान गुमाउने डरले सामाजिक र राजनीतिक आन्दोलनहरू सुरु गरेका छन्।तर यी आन्दोलनहरूलाई प्रायः राज्य र राज्यसत्तामा पहुँच भएका समुदायबाट पर्याप्त समर्थन प्राप्त हुँदैन।
सामाजिक असमानता र बहिष्करण
नेपालमादलित समुदायले सांस्कृतिक र सामाजिक बहिष्करणको सामना गर्नुपरेको छ। उनीहरूको परम्परागत पेशा र सांस्कृतिक अभ्यासहरूलाई सामाजिक रूपमा तुच्छ ठानिन्छ, जसले उनीहरूलाई आर्थिक अवसर र सामाजिक सम्मानबाट वञ्चित गर्छ। यस्तैजनजाति समुदायहरूले आफ्नो सांस्कृतिक उत्सवहरू र परम्पराहरूलाई जीवित राख्न कठिनाइ भोगिरहेका छन्। यी समुदायहरूको पुर्ख्यौली भूमि विकास परियोजनाहरूले कब्जा गरिरहेका छन्जसले उनीहरूको सांस्कृतिक पहिचानलाई थप खतरामा पारेको छ। दक्षिण एसियाको सन्दर्भमाभारतको आदिवासी समुदायहरू र श्रीलंकाको तमिल समुदायले पनि यस्तै अनुभव गरेका छन्जहाँ विकास परियोजनाहरूले सांस्कृतिक स्थलहरू नष्ट गरेका छन्।
आर्थिक प्रभाव
सांस्कृतिक संहारले आर्थिक असमानतालाई पनि बढावा दिन्छ। नेपालमाअल्पसंख्यक समुदायहरूले शिक्षा, रोजगारी, र स्वास्थ्य सेवामा सीमित पहुँचका कारण आर्थिक अवसरहरू गुमाइरहेका छन्। उदाहरणका लागिदलित समुदायका व्यक्तिहरूलाई उच्च तहका रोजगारी र शैक्षिक अवसरहरूमा भेदभावको सामना गर्नुपर्छ। यस्तैजनजाति समुदायहरूले आफ्नो परम्परागत ज्ञान र सीपलाई आधुनिक अर्थतन्त्रमा एकीकृत गर्न कठिनाइ भोग्छन्। दक्षिण एसियामा, यो प्रवृत्ति भारतको दलित र आदिवासी समुदायहरूमा पनि देखिन्छजहाँ उनीहरूले आर्थिक अवसरहरूमा भेदभावको सामना गर्छन्।
सांस्कृतिक सम्पदाको विनाश
नेपालको सांस्कृतिक सम्पदामाथि पनि सांस्कृतिक संहारको प्रभाव परेको छ। ललितपुर, काठमाडौँ, र भक्तपुर जस्ता सहरहरूमा नेवार समुदायको समृध्द सांस्कृतिक सम्पदा विकास परियोजनाहरू र शहरीकरणका कारण जोखिममा छ। पुराना मन्दिर, चोक, र परम्परागत बस्तीहरू नष्ट हुँदैछन्जसले सांस्कृतिक पहिचानलाई कमजोर बनाइरहेको छ।
दक्षिण एसियाली सन्दर्भमा तुलनात्मक विश्लेषण
दक्षिण एसियामा सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभाव विभिन्न रूपमा प्रकट हुन्छ। पाकिस्तानमाहिन्दु र सिख समुदायहरूले आफ्नो धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचान जोगाउन कठिनाइ भोगिरहेका छन्। श्रीलंकामातमिल समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई बौध्द राष्ट्रवादी नीतिहरूले दबाएको छ। भुटानमानेपालीभाषी ल्होत्सम्पा समुदायको सांस्कृतिक दमन र विस्थापनले सांस्कृतिक संहारको स्पष्ट उदाहरण प्रस्तुत गर्छ।
नेपालमायी समस्याहरू सांस्कृतिक र जातीय विविधताको बाबजुद पनि देखिन्छ। विशेष गरी, तराई क्षेत्रका मधेसी समुदायले आफ्नो भाषा र संस्कृतिलाई राष्ट्रिय पहिचानमा समावेश गर्न कठिनाइ भोगेका छन्। यस्तैहिमाली क्षेत्रका बौध्द समुदायहरूले हिन्दु प्रभुत्वका कारण आफ्नो धार्मिक अभ्यासहरूमा दबाब महसुस गरेका छन्। यी सबै उदाहरणहरूले दक्षिण एसियामा सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभावको जटिलतालाई देखाउँछ।
सरकारी नीति र सांस्कृतिक संहार
नेपालमा सरकारी नीतिहरूले अनजानमा वा जानाजान सांस्कृतिक संहारलाई बढावा दिएको छ। उदाहरणका लागिएकल भाषा नीति र हिन्दु धर्मलाई प्राथमिकता दिने ऐतिहासिक अभ्यासहरूले अल्पसंख्यक समुदायहरूको पहिचानलाई कमजोर बनाएको छ। यद्यपि२०७२ को संविधानले धर्मनिरपेक्षता र समावेशीतालाई जोड दिएको छ।तर कार्यान्वयनमा कमी छ। दक्षिण एसियाका अन्य देशहरूमा पनि यस्तै प्रवृत्ति देखिन्छ। भुटानमा, “एक राष्ट्र, एक संस्कृति” नीतिले नेपालीभाषी समुदायलाई देशबाट बाहिर निकालेको छ।
नागरिक समाजको भूमिका
नेपालमा नागरिक समाज र गैरसरकारी संस्थाहरूले सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभावविरुध्द आवाज उठाएका छन्। विभिन्न आदिवासी र जनजाति संगठनहरूले आफ्नो भाषा, संस्कृति, र अधिकारको संरक्षणका लागि आन्दोलन गरिरहेका छन्। उदाहरणका लागि, नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघ (NEFIN) ले मातृभाषा शिक्षा र सांस्कृतिक संरक्षणको माग गरेको छ। यस्तैदलित समुदायका संगठनहरूले सामाजिक भेदभावविरुध्द कानुनी र सामाजिक सुधारको वकालत गरिरहेका छन्। दक्षिण एसियामाभारतको दलित आन्दोलन र श्रीलंकाको तमिल समुदायका संगठनहरूले पनि यस्तै प्रयासहरू गरेका छन्। यी प्रयासहरूले सांस्कृतिक संहारलाई रोक्न र समावेशी समाज निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका छन्।
अन्तरराष्ट्रिय समुदायको भूमिका
अन्तरराष्ट्रिय समुदायले पनि सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभावलाई सम्बोधन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। संयुक्त राष्ट्रसंघको मानव अधिकार परिषद् (UNHRC) र अल्पसंख्यक अधिकार समूह (Minority Rights Group) जस्ता संस्थाहरूले दक्षिण एसियामा अल्पसंख्यक समुदायहरूको संरक्षणका लागि दबाब दिइरहेका छन्। नेपालले यी संस्थाहरूसँग सहकार्य गरेर सांस्कृतिक विविधताको संरक्षण र भेदभावविरुध्द नीतिहरू लागू गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, UNESCO को सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण कार्यक्रमले नेपालको नेवाः समुदायको सम्पदालाई जोगाउन सहयोग गर्न सक्छ।
निष्कर्ष
नेपालमा सांस्कृतिक संहार र जातीय भेदभावले आदिवासी, जनजाति, दलित, र धार्मिक अल्पसंख्यक समुदायहरूको पहिचान र अधिकारलाई खतरामा पारेको छ। दक्षिण एसियाली सन्दर्भमा, यी समस्याहरू बहुसंख्यकतावाद, राष्ट्रवादी नीति, र सामाजिक सञ्जालमा घृणा फैलाउने प्रवृत्तिसँग जोडिएका छन्। नेपालले मातृभाषा शिक्षाको प्रबर्ध्दन, धार्मिक स्वतन्त्रताको सम्मान, सामाजिक समावेशीकरण नीति, र घृणा फैलाउने भाषणविरुद्ध कारबाही गरेर यी समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्छ। नागरिक समाज र अन्तरराष्ट्रिय समुदायको सहयोगले नेपाल र दक्षिण एसियालाई सांस्कृतिक विविधताले समृध्द समावेशी समाज बनाउन सकिन्छ।
