पूर्व सभासद दाल कुमारी सुनुवार
सुनुवार जाति ओल्लो किरात अथवा दोलखाको वारी पारी बस्छन् । नेपालको सुनकोशी, दूधकोशी, तामाकोशी, लिखूको आसपासमा बसोबास गर्ने कोइच सुनुवारहरुको जनसंख्या ५५ हजार ७१२ जनगणना २०६८ ले देखाएको छ ।
हामी सुनुवार जातिहरुको आफ्नै बारी, आफ्नै जग्गा थियो । हामी सुनुवार जातिको मुखियाझैं तालुकहरु जीमबाल, दुवारेहरु हुन् । अहिले सरकारले सुनुवार जातिलाई रुवाएर राखेको छ । साथै हामी ओल्लो किरात सुनुवार, माझ किरात राई पल्लो किरात लिम्बु सबै एउटै हौ । यो सुनुवार, राई, लिम्बु सबै किरातका सन्तान जस्तै हुन् ।
लिखु खोला र सुनुवार समुदायबीच नङ मासुको सम्बन्ध छ । लिखु खोलामा नै उनीहरु माछा मार्ने, सिंचाइदेखि लिएर खानेपानीको प्रयोग गर्दै आएका हुन् । तर अहिले विभिन्न हाईड्रो पावरवालाहरु आएर खोला आफ्नो नाममा गरेको अवस्था छ । हाम्रो भुमि गुप्तेसोर, लिखु खोला वरपर जुन किपट भुमि हो, त्यो हड्पिएको छ । त्यो जग्गा किनेको व्यक्तिले चाहि हाईड्रो पावर बनाउछु भनेको छ रे । तर हाईड्रो पावर नबनाएर भित्रभित्रै बिक्रीवितरण गर्ने काम भइरहेको छ । एकले अर्को व्यक्तिलाई बेच्ने कार्य भई रहेको छ । त्यस कारणले यो लिखु खोला मात्र हैन, आदिवासी जनजातिको अनुमति बिना यी लगायत बिक्री भइरहेका सबै सबै खोला व्यक्तिको स्वामित्वबाट समूहमा ल्याउन जरुरी रहेको छ ।
लिखु खोला र सुनुवार समुदायबीच नङ मासुको सम्बन्ध छ । लिखु खोलामा नै उनीहरु माछा मार्ने, सिंचाइदेखि लिएर खानेपानीको प्रयोग गर्दै आएका हुन् । तर अहिले विभिन्न हाईड्रो पावरवालाहरु आएर खोला आफ्नो नाममा गरेको अवस्था छ । हाम्रो भुमि गुप्तेसोर, लिखु खोला वरपर जुन किपट भुमि हो, त्यो हड्पिएको छ ।
हाइड्रो पावर बनाएपछि शाखा खोला सुक्यो, माछा मार्न पाइएन, खेत रोप्न पनि पाईएन । यहाँ सम्म कि खानेपानी नै बन्द भयो । उसले हाईड्रो पावरबाट व्यक्तिगत रुपमा पैसा खाने भयो । तर समुदायले के पायो ? क्षतिपुर्ति दिन्छु भन्छ तर दिदैन । सारा दुनियाको बारी खनेर, गरीवहरुलाई रुवाएको छ । हाईड्रो पावर बनाउनाले क्षति पुगेका घरधनीलाई यथाशीघ्र क्षतिपुर्ति दिइनु पर्छ । यो हाईड्रो पावर बनाएकोमा म चाहि खुसी छैन ।
खोला मात्रै होइन, बनको कुरा पनि उस्तै छ । पहिले घाँस, दाउरा आफ्नो खुसीले काट्न पाइन्थ्यो । किपटको धनीले र साथी भाईहरु सबैले खुसीले चलाउन पाईन्थ्यो । अहिले सामुदायिक बन बनाउने समुहलाई मात्र फाइदा भयो । किनभने एउटा गाबिसमा एउटा कार्यसमिति बन्यो । तर त्यो कार्य समितिले बनजङगल फाँडेर, बेचेर रित्तो बनायो । गाउँको मान्छेले भने एउटा पनि दाउरा पनि काट्न नपाईने, घाँस काट्न नपाईने अवस्था छ । समितिका मान्छेले लाखौको काठ बेचेर बन जङगल दिनहुँ रित्तो बनाउँदैछन् ।
खोला मात्रै होइन, बनको कुरा पनि उस्तै छ । पहिले घाँस, दाउरा आफ्नो खुसीले काट्न पाइन्थ्यो । किपटको धनीले र साथी भाईहरु सबैले खुसीले चलाउन पाईन्थ्यो । अहिले सामुदायिक बन बनाउने समुहलाई मात्र फाइदा भयो ।
जङगलमा कालिज, घोरल, मृग लगायत बिभिन्न चरा, पशुहरु हुन्थे । तिनलाई हामीले पहिला जथाभावी मार्दैन थियो । बनका चराहरु पहिले हामीले घरको कुखुरा काटेर खाएझै खान पाउँथ्यो । अहिले त बनका केही कुरा छुन दिंदैनन् । संरक्षक भनाउँदाहरुले चाहि मारेर खाने गर्छन् । पहिले मेरा ससुरा बाहरुले कुनै जनावर मारेमा त्यसको एउटा फिला सरकारी व्यक्तिलाई दिनु पथ्र्यो । यसरी सम्झौतामा वन्यजन्तु खान पाईन्थो पहिले । अहिले ती दिन सकिए ।
दशै २०१८ सालसम्म सबैले मान्नै पर्छ भन्ने थियो रे । अहिले चाहि धेरैले जवर्जस्ती लाडिएको हिन्दु धर्म मान्न छाडे र आफ्नो जातको संस्कृति नै मान्न थालेका छन् । केहीले दशै माने पनि प्रायः सेतो टीका लाउँछन् । यो सांस्कृतिक जागरण आएको राम्रो कुरा हो । खासमा किरात धर्म हो हाम्रो ।
