अत्याधिक मानवीय हस्तक्षेप, किटनाशक औषधिको बढ्दे प्रयोग तथा जलवायू परिवर्तनका कारण पहाडी भेगका खोला तथा नदी नालामा पाइने रैथाने माछा तथा अन्य जलचर जीवहरु लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् । यस्तै अवस्था काभ्रे जिल्ला भएर बग्ने रोशी खोलाको पनि छ ।
पहाडी इलाका भएर बग्ने रोशी खोलामा रैथाने असला तथा बुदुना माछा पाईने गरेको थियो । तर, अहिले ती माछा मात्र नभएर भ्यागुता, चेपागाडा तथा गंगटोजस्ता जलचर तथा उभयचर प्रजातिका जीव पनि लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् ।
दश बर्ष अगाडिसम्म रोशीमा प्रसस्त माछा तथा जलचर जीवहरु थिए , तर अहिले तीनको नाम निशाना नै हराएको छ ।
स्थानीय ठूली भूजेलका अनुसार आजभन्दा दश बर्ष अगाडिसम्म रोशीमा प्रसस्त माछा तथा जलचर जीवहरु थिए , तर अहिले तीनको नाम निशाना नै हराएको छ । भूजेलको भनाई छ, ‘म यही ठाउँमा बढेर अहिले ७५ बर्षकी भएँ, सानोमा यही खोलाको माछा खाएर सकिदैन थियो, हामी सामुहिक रुपमा माछा मार्ने गर्दथ्यौ, भाग लगाएर बाड्ने गरिन्थ्यो । तर अहिले माछा त के झिँगा पनि पाउन छोडे ।’:
माछा तथा भ्यगुतालगायतका जलचर प्राणीले मानव स्वास्थ्य, वातावरण तथा खाद्य सुरक्षालाई सहयोग गरेको हुन्छ । यी जलचर पणीले पर्याबरण सन्तुलन, आदिवासीको साँस्कृतिक र आध्यात्मीक प्रचलनलाई टेवा दिएको हुन्छ ।
चेपागाडाले त जैविक सामाग्रीको उपयोग गरेर पानीको स्वच्छतालाई सहयोग गरेको हुन्छ । भ्यागुताले कृषिबाली नष्ट गर्ने किरालाई नष्ट गरेर खाद्यन्न उत्पादनमा योगदान गरेको हुन्छ ।
आदिवासी नेवार तथा तामाङ समुदायको आध्यात्मीक तथा धार्मिक क्रियाकलापमा प्रयोग गरिने माछाा तथा अन्य जलचर पणी अभाव हुन थाले पछि सास्कृतिक चालचलनमा पनि असर परेको स्थानीयहरुको अनुभव छ । स्थानीय सुनथान निबासी इन्द्र कर्मचार्य भन्छन्, ‘नेवारहरुको धार्मिक अनुष्ठानहरुमा सगुनका रुपमा प्रयोग हुने माछा नपाए पछि अहिले बाहिरको माछा चढाउनु पर्छ । हाम्रो कुल र पित्रीकामका लागि स्थानीय नदीको माछा चढाउनु पबित्र मानिन्छ । तर खोलामा माछा नै ाभए पछि कसरी चढाउनु ?’
चेपागाडाले त जैविक सामाग्रीको उपयोग गरेर पानीको स्वच्छतालाई सहयोग गरेको हुन्छ ।
भ्यागुताले कृषिबाली नष्ट गर्ने किरालाई नष्ट गरेर खाद्यन्न उत्पादनमा योगदान गरेको हुन्छ ।
१ देखि ६ डिग्री सेल्सियससम्म तापाक्रमको बृद्धिले माछाको अण्डामा निरसता आउने तथा चेपागाडा, भ्यागुताको मृत्युदर बढ्ने गरेको अनुसन्धाकर्ताहरुको भनाई छ । यही कारण यहाँ पनि माछालगायतको जलचर जीव लोप भएको हुन सक्ने स्थानीयहरु बताउँछन् ।
काभ्रे पनौतिका लालबहादुर भूजेलको अनुमानमा खोलामा माछा पाउन छोड्नुको पछाडि जलवायू परिबर्तन हो । उनले अगाडि भने ‘ यो कसरी हुन्छ भनेर त म भन्न सक्दीन, तर हिजो भन्दा आज खोला सुकेको छ । पानीका मुहानहरु मासिएका छन् ।’
रोशी जस्ता साना खोलालाई पर्याबरणीय सन्तुलन, जलवायू परिबर्तन र जैविक विविधताका देष्टिकोणले महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस प्रकारका खोलाहरु भएकै कारण नेपाल जैविक विविधताको धनी मानिएको हो । यी खोलाहरुले स्थानीय बासिन्दाको जीवनयापनलाई सहज बनाएको थियो । यीनै खोलानालामा जलचर, उभयचर जीव तथा आसपासमा बिभिन्न प्रजातिका चराको पनि बासास्थल बनेको पाइन्छ । तर पछिल्लो समयमा मानवीय गतिबिधिका कारण यस्ता सहायक खोला तथा नदीहरु अतिक्रमणमा परेका छन् । पानीका स्रोतहरु सुक्दै गए पछि साना खोलाहरुको अस्तित्व नष्टसंगै त्यसमा आश्रित जीव तथा चराहरुको पनि अस्तित्व संकटमा पुगेको र त्यसमा निर्भर आदिवासी जनजातिको जीवनशैली प्रभावित हुने नै भयो । पनौतिका स्थानीय माइला तामाङ भन्छन् ‘हामी तामाङहरु खोलालाई पुजा गर्छौ, तर अहिले त पानीको पुजा गर्ने ठाऊ पनि छैन । खोला फोहर छ ।’
हामी तामाङहरु खोलालाई पुजा गर्छौ, तर अहिले त पानीको पुजा गर्ने ठाऊ पनि छैन । खोला फोहर छ ।’
यसरी रोशीमा पानीको सतह घटेबाट माछालगायत जलचर प्राणीको अस्तित्व लोप भए संगै स्थानीय आदिवासी जनजातिहरु पनि प्रभावित बनेका छन् । खास गरेर कृषि पेशामा आबद्ध आदिवासीहरु रोशी खोलाको पानी पर्याप्त नभए पछि सिचाईमा पनि असर परेको छ । यसले कृषि उत्पादनलाई घटाएको छ । ‘हिउँदमा गाई बस्तुले खाने पानी पनि उपलव्ध हुन्न, भएकै पानी पनि फोहर हुन्छ, गाई भैसीलाई यस्तो पानी खुवाउनु हुन्न भनेर हामी खान दिन्नौ’ स्थानीय जानुका ताम्राकरले सुनाइन् । यो जलवायू परिबर्तनको प्रत्यक्ष असर हो । यस्तो असर बिगत बर्षको तुलनामा निरन्तर रुपमा पर्दै गएको छ ।
विश्वका विभिन्न स्थानहरुमा पानी पर्ने, हिउँ पर्ने र असिना पर्ने ढाँचामा अस्वाभाविक परिवर्तन देखिए झै पहाडी इलाकामा पानीका स्रोतहरु कमहुँदै गएका छन् । यसबाट रोशी खोलाजस्तै बहुउपयोगी खोलाहरुमा निर्भर आदिवासीहरु पनि संकटमा पर्दै जानु पक्कै पनि चिन्ताको बिषय हुन सक्छ ।
