कम्युनिटी प्रोटोकल (सामुदायिक आलेख) आदिवासीय समाजको आन्तरिक विधि र बिधान हो । यो आलेख समुदायस्तरका लागि आन्तरिक आचारसंहिता हो भने बाह्य पक्षका लागि बाह्य पक्षसंगको सम्बन्ध र समुदायको दृष्टिकोणलाई हेर्ने आँखीझ्याल पनि हो । यस्तो कम्युनिटी प्रोटोकल एक प्रकारको सामुदायिक घोषणापत्र हो, जस्ले सम्बन्धित आदिवासी जीवनचक्रलाई प्रतिनिधित्व गर्ने मार्गनिर्देश दिन्छ ।
सामन्यतः कम्युनिटी प्रोटोकल मौखिक रुपमा सम्बन्धित समुदायले सहमतीय प्रणालीबाट निर्माण गरेर अभ्यास गरिरहेको हुन्छन् । जुन प्रोटोकल प्रथाजनित कानूनको अभिन्न अङ्गका रुपमा स्थापित भएको हुन्छ ।
विश्वका विभिन्न आदिवासी समाजमा कम्युनिटी प्रोटोकललाई उच्च सम्मान गरेर प्राकृतिक स्रोतसम्बन्धी निर्णयहरु हुने गरेता पनि नेपालमा भने यस्तो अभ्यास कलिलो रुपमा नै रहेको छ । खास गरेर अन्तराष्ट्रिय कानुनले मान्यता दिएको कम्युनिटी प्रोटोकल आदिवासी समुदायमा हुन्छ । तर त्यसको अभिलेखिकरणको अभावमा प्राकृतिक स्रोतको दोहन भइरहँदा पनि सम्बन्धित अधिकारवाला समुदाय निरिहजस्तै बन्नु परेको छ ।
प्रोटोकलहरुमा जमिन, जमिनमा भएका स्रोतहरु, भौतिक सम्पदा, आध्यात्मिक स्थलहरु, वन सम्पदा, जलसंग सम्बन्धित प्रणालीहरु, जीवजन्तु लगायत प्राणी रक्षा, मुर्त र अमुर्त सम्पदाको संरक्षण, समुदायको ज्ञान प्रणालीलाई समेटेको हुन्छ । बाह्य पक्षको अतिक्रमण, अन्तरघुलन तथा आप्रवासनका विरुद्ध पनि कम्युनिटी प्रोटोकलले बोलेको हुन्छ ।
यस्तो प्रोटोकल आदिवासी तथा स्थानीयहरूले बनाएको स्थानीय नियम, कानून वा निश्चित रूपमा विकास गरेको आर्थिक सामाजिक व्यवस्थालाई हेर्ने विधि वा न्यायशास्त्रको हाँगा हो । तिनीहरू आदिवासी समुदायहरूले स्वीकार गरेको लिखत वा मौखिक आदेश वा कानून जे पनि हुन सक्दछ ।
कम्युनिटी प्रोटोकलमा सम्बन्धित समुदायले निर्धारण गरेको मूल्य मान्यता र प्रक्रियाहरु, समुदायका प्राथामिकतालाई मौखिक वा लिखित रुपमा दस्तावेजीकरण गरिएको हुन्छ । बाह्यपक्षका सरोकारवालासंग आदिवासीको ज्ञान प्रणाली, प्रविधि र स्रोत र साधनको प्रयोग गरिँदा अगाडि सारिने शर्तहरु यस प्रकारको प्रोटोकलमा उल्लेख हुन्छ । तर यस्ता शर्तहरु असंशोधनीय भने हुँदेन ।
प्रथाजनित कानुनको अभिन्न अंग
वातावरण तथा विकासविद क्रिस्टिना स्विडेस्को भनाइमा कम्युनिटी प्रोटोकलहरु प्रायः प्रथाजनित संस्था, प्रथाजनित कानुन र समुदायको अधिकारसंग सम्बन्धित हुन्छ । यसको सोझो अर्थ हो, प्रथाजनित कानुन र संस्थाको अभावमा कम्युनिटि प्रोटोकल पनि अपुर्ण हुन्छ ।
कम्युनिटी प्रोटोकलले जहिलेपनि समुदायलाई केन्द्रमा राखेको हुन्छ । यसकारण नै स्विडेस्र्काको थप भनाइ छ, ‘प्रोटोकलहरु कानुनी र जिम्मेवारीसहितको सामुहिक उत्तरदायित्व हो । जुन राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रिय कानुनले प्रत्याभूत गरेको आदिवासीको भूमि, प्राकृतिक स्रोतको अधिकारलाई प्रथाजनित तरिकाले स्थानीय स्तरमा नै व्यबस्थापन गरेको हुन्छ ।’
कम्युनिटी प्रोटोकल र प्रथाजनित कानुनले समुदायको व्यबहारलाई व्यवस्थित गर्न सहायता गर्दछ । सामन्यतः प्रथाजनित संस्था संगठानात्मक संयन्त्र हो भने प्रथाजनित कानुन त्यस संयन्त्रलाई सञ्चालन गर्ने विधि हो । यसमा कम्युनिटी प्रोटोकलले सामुदायिक मामिलामा आफ्नो दृष्टिकोण तय गर्दछ । तर यसको उत्पत्ति, दायरा र लागु गर्ने, प्रवद्र्धन गर्ने संयन्त्र भने फरक हुन्छन् ।
प्रथाजनित कानुनहरु भन्ने वित्तिकै कानुनी मामिला भन्ने बुझनु पर्ने हुन्छ । प्रथाजनित कानुनहरु प्रथा, परम्पराको जगमा निर्माण हुन्छ । तर कम्युनिटी प्रोटोकल प्रथा र परम्पराको दायरा भन्दा अलिक फराकिलो क्षेत्रलाई समेट्छ । प्रथाजनित संस्था आफैमा आदिवासीले अभ्यास गरिरहेको परम्परागत शासकीय निकाय हो ।
प्रथाजनित कानुनले प्रथाजनित संस्थाको दायरालाई मात्र समेट्छ भने कम्युनिटी प्रोटोकल प्रथाजनित कानुन भन्दा अलिक पर सामाजिक साँस्कृतिक तथा सामाजिक सवालहरुमा आफनो धारणाहरु बनाउने गर्दछ । कम्युनिटी प्रोटोकल लचिलो र सहभागितामूलक तरिकाले परिवर्तनशील हुन्छ । यसका अनुसन्धान गर्ने अनुसन्धाताहरुको भनाइमा कम्युनिटी प्रोटोकल नयाँ निर्माण पनि गर्न सकिन्छ । तर प्रथाजनित कानुन समयअनुकुल मात्र परिवर्तन हुन्छ ।
कम्युनिटी प्रोटोकल विश्वका सबै आदिवासी समुदायको संरचनामा क्रियाशिल रहेको पाइन्छ । फरक साँस्कृतिक अभिव्यक्ति र आदिवासी ज्ञान कार्यन्वयनका लागि समुदायबाट विकसित प्रोटोकलले समुदायमा निहित ज्ञान प्रणाली कार्यन्वयनको प्रक्रिया निर्धारण गर्दछ ।
खासगरेर आदिवासीको अधिकार कार्यन्वयन गर्ने शिलसिलामा स्वतन्त्र, पूर्व, सूसुचित सहमति (एफपीक) कार्यन्वयनमा समुदायले आफना शर्तहरु राख्न सक्छन्, त्यो कम्युनिटी प्रोटोकल हो । प्राकृतिक स्रोत र साधनको संरक्षणका लागि गरिने क्रियाकलापलाई मार्गनिर्देशन गर्ने जस्ता आलेखहरु निर्माण गरियो भने प्रोटोकल हुन्छ ।
परम्परागत ज्ञानको संरक्षक
कम्युनिटी प्रोटोकल आदिवासी जनजातिको पहिचान, जिविका र जीवनशैलीसंग सम्बन्धित हुन्छ । आदिवासीको परम्परागत ज्ञान प्रणालीलाई कम्युनिटी प्रोटोकलले जहिले पनि संरक्षण गर्ने औजारका रुपमा अघि सारिएको हुन्छ ।
पछिल्लो समयमा आदिवासीको भूमि, भूभाग र भूक्षेत्र भित्र पश्चिमी ज्ञान प्रणालीका आधारमा गरिने औपनिवेशकारी अतिक्रमण विरुद्ध कम्युनिटी प्रोटोकलले स्ववासी विकास, मौलिक ज्ञान प्रणाली र प्राकृतिक स्रोत र साधनको संरक्षणमा आफनो प्रणालीको विकास गर्न थालिएको छ ।
कम्युनिटी प्रोटोकलले समुदायको मूल्य मान्यता, बाह्यपक्षसंगको अडानको प्रक्रिया र समुदायको प्राथामिकतालाई अभिव्यक्त गर्दछ । प्रोटोकलमा प्रथाजनित संस्था, प्रथाजनित कानुन र अन्तराष्ट्रिय कानुनले दिएको अधिकारलाई केन्द्रमा राखेर यस्तो अभिव्यक्त गरेको हुन्छ ।
प्रोटोकलहरुमा जमिन, जमिनमा भएका स्रोतहरु, भौतिक सम्पदा, आध्यात्मिक स्थलहरु, वन सम्पदा, जलसंग सम्बन्धित प्रणालीहरु, जीवजन्तु लगायत प्राणी रक्षा, मुर्त र अमुर्त सम्पदाको संरक्षण, समुदायको ज्ञान प्रणालीलाई समेटेको हुन्छ । बाह्य पक्षको अतिक्रमण, अन्तरघुलन तथा आप्रवासनका विरुद्ध पनि कम्युनिटी प्रोटोकलले बोलेको हुन्छ ।
वास्तवमा यो बाह्य हस्तक्षेप विरुद्धको सुरक्षाकवज हो । कम्युनिटी प्रोटोकलमा साझा बिचार, धारणा र सामुहिक स्वार्थसंग जोडिएको हुँदा यसको अतिक्रमण विरुद्ध साझा प्रतिवाद गर्नु समुदायका सबै सदस्यको कर्तव्य पनि हुन्छ ।
कम्युनिटी प्रोटोकल प्रथाजनित कानुनको अभिन्न अंग हो । आदिवासीको प्रथा परम्परा तथा प्रथाजनित कानुनलाई संरक्षण गर्ने विभिन्न अन्तराष्ट्रिय मानव अधिकार सम्बन्धि सन्धी, महासन्धीहरुले परोक्ष र अपरोक्ष रुपमा विशेष व्यबस्थाहरु गरेको छ ।
आदिवासीका अधिकारसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघिय घोषणापत्र, आईएलओ महासन्धि नम्बर १६९, महिला विरुद्ध हुने सबैप्रकारका भेदभाव उन्मुलन गर्ने महासंन्धि सिड र सिडकै आदिवासी महिला र किशोरीहरुको अधिकारका लागि आधारभुत सिफारिस नम्बर ३९ समेतले सम्बोधन गरेको छ ।
