बौद्ध धर्ममा पुजनीय बस्तुका रुपमा मानिने थाङ्काकोे व्यबसायिक उत्पादन हुन थाले पछि यसको गुणस्तर खस्कदै गएको छ । कुनै समयमा धार्मिक प्रयोजनको लागि तयार गरिने थाङ्का लेखन अहिले व्यबसायिक रुपमा पेशागत रुपमा तयार गरिन्छ । यसरी व्यबसायिक रुपमा उत्पादन गरिने थाङ्काहरुले प्राचिन सभ्यता, परम्परा र दर्शनलाई बोक्न नसक्ने यसका अभियन्ताहरुको भनाइ रहेको छ ।
कुनै समयमा बौद्ध अध्येता लामागुरुहरुबाट मात्र थाङ्का लेखन हुने गर्दथ्यो । तर अहिले व्यबसायिक रुपमा नै केही तालीम प्राप्त पेशेवर व्यक्तिहरुबाट थाङ्का तयार गर्न थालिएको छ । यसरी व्यबसायिक रुपमा थाङ्का उत्पादन गर्ने कार्यमा युवाहरु सम्लग्न भएका छन् । यसबाट उनीहरुको गुजारा चल्ने मात्र नभएर राम्रो आम्दानी गर्ने पनि गर्ने गरेको पाइएको छ ।
यस व्यबसायमा लागेका व्यबसायीको मासिक आम्दानी १० देखि २० हजारसम्म रहेको उनीहरुले बताएका छन् । थाङ्का पेसामा लागेर आफ्ना घर परिवार चलाउन सक्षम रहेको उनीहरुको अनुभव छ । थाङ्का व्यबसायले हजारौं युवायुवतीहरुलाई रोजगार दिन सफल भएको छ ।
सामन्य अर्थमा कपडामा लेखिएको बौद्ध चित्रकला नै थाङ्का हो । यस्तो कला मार्फत विभिन्न बौद्ध देवीदेवताको आकृतिहरु प्रतिकात्मक रुपमा कपडामा उतार्ने काम हुन्छ । यस्तो चित्रमा बौद्ध देवी देवताको आकृति देखि मन्डलाका बिभिन्न स्वरुपहरु उतारिन्छ ।
थाङ्का कला नेपाल, तिब्बत, भुटान, सिकिमदेखि युरोप लगायत अमेरिकासम्म प्रसिद्ध छ । थाङ्काको बास्तविक नाम तिब्बती भाषाको थाङ्कु भन्ने शब्दबाट आएको हो । नेपाली भाषामा थाङ्कालाई पौभा भनिन्छ । हिमालीबौद्ध परम्परामा थाङ्कालाई गुम्बा, घरको पूजाकोठामा राखी पूजा गर्न, ध्यान, अभ्यास गर्न, अभिषेक गर्न, मृतकको नाममा चढाउन र विभिन्न समारोहहरुमा प्रदर्शन गरिन्छ ।
बौद्ध चित्रकलाको सुरुवात बुद्धकालीन समयदेखि नै भएको भने तापनि थाङ्का चित्रकलाको थालनी भने भगवान बुद्धको महापरिनिर्वाण भएको ८ सय वर्षपछि मात्र भएको काठमाडौ बौद्धस्थित सेचेन गुम्वाका थाङ्का प्रशिक्षक सोनाम डोल्माको भनाइ छ । नेपालमा थाङ्का चित्रकलाको सुरुवात कहिलेदेखि भयो भन्ने यकिनका साथ भन्न सकिने अवस्था नभए पनि ५ सय वर्ष अगाडिको गुम्वाहरुमा देखिएको आकृतिहरुलाई आधार मान्ने हो भने १०औं शताब्दीतिर थाङ्काचित्रको विकास भएको मान्न सकिन्छ ।
थाङ्का लेखनमा सम्लग्नता
थाङ्का लेखनमा कुनै जाति विशेषको पेशा भन्न सकिन्न । यो पेशामा सबै जात जातिको सम्लग्नता पाइन्छ । आदिबासी जनजाति तामाङहरुले बौद्ध धर्म मान्न थालेबाट नै थाङ्का लेखनमा सम्लग्न भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । तामाङहरुको मुख्य पेशा खेतीपाती भए पनि थाङ्का लेखनमा पनि सम्लग्न छन् । तामाङहरुले थाङ्का लेख्ने कलाकारलाई खाइबा भन्ने गरेबाट उनीहरुको परम्परागत सम्लग्नता भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । यस्ता खाइवाहरु बौद्ध दर्शनमा केन्द्रीत भएर थाङ्का लेख्ने परम्परा भए पनि अहिले धार्मिक आस्था भन्दा पनि आथिक उपार्जन गर्ने उद्देश्यले थाङ्का लेख्ने गरेको छन् । जसले गर्दा थाङ्काको गुणात्मकतामा ह्रास आएको टिप्पणी हुने गरेको छ । लामो समयदेखि थाङ्काको व्यवसायमा संलग्न हजारसिं लामाका अनुसार नेपाली बजारमा थाङ्काको बिक्रि गर्दा गुणस्तरीय एवं महंगो थाङ्काको तुलनामा सस्तो थाङ्काको माग बढी रहेका कारण यस्तो भएको हो ।
थाङ्का लेखन तथा उत्पादन र व्यबसाियक कार्यमा शेर्पा, नेवार, तामाङ, ह्योल्मो आदिको सम्लग्नता देखिन्छ । पछिल्लो समयमा तराइ मूलका यादव र केही मात्रामा क्षेत्री समुदायले पनि थाङ्का लेख्ने देखि व्यापार गर्ने गरेका छन् । सर्लाही स्थायी घर भइ हाल स्वयम्भूमा रहेका दिनेश चौधरी भन्छन् ‘विगत १५ वर्षदेखि थाङका पेशामा संलग्न छु । हामीलाई बौद्ध दर्शनको बारेमा खासै थाहा छैन, अरुले गरेको काम देखेर थाङ्का चित्र कोर्न थालेको हुँ । यो पेशा गरेको हुनाले बौद्ध देवीदेवता भने सजिलै चिन्दछु । र यही आधारमा थाङ्का लेख्न र बेच्न सजिलो भएको र यस पेशासबाट राम्रो आम्दानी समेत भएको छ ।’
थाङ्का लेखन तथा उत्पादन र व्यबसाियक कार्यमा शेर्पा, नेवार, तामाङ, ह्योल्मो आदिको सम्लग्नता देखिन्छ । पछिल्लो समयमा तराइ मूलका यादव र केही मात्रामा क्षेत्री समुदायले पनि थाङ्का लेख्ने देखि व्यापार गर्ने गरेका छन् । सर्लाही स्थायी घर भइ हाल स्वयम्भूमा रहेका दिनेश चौधरी भन्छन् ‘विगत १५ वर्षदेखि थाङका पेशामा संलग्न छु । हामीलाई बौद्ध दर्शनको बारेमा खासै थाहा छैन, अरुले गरेको काम देखेर थाङ्का चित्र कोर्न थालेको हुँ । यो पेशा गरेको हुनाले बौद्ध देवीदेवता भने सजिलै चिन्दछु । र यही आधारमा थाङ्का लेख्न र बेच्न सजिलो भएको र यस पेशासबाट राम्रो आम्दानी समेत भएको छ ।’
थाङका पेशामा महिलाको आकर्षण
थाङ्का चित्रकलाप्रति महिलाहरुको पनि सहभागिता त्यतिकै छ । यो कला पुरुष तथा महिला जोकोहिले लेख्न सक्ने भएको हुनाले यो पेशामा दुबैको उतिकै आकर्षण पाइन्छ । विशेषगरी यस पेशामा तामाङ महिलाहरुको आकर्षण बढ्दो देखिन्छ । तामाङ महिलाहरुको सहभागीत ३० देखि ४० प्रतिशतसम्म रहेको अनुमान रहेको छ । काठमाडौको डल्लुस्थित डोल्मा थाङ्का आर्ट ग्यालरीका शान्ति लामा आफ्नो अनुभव यसरी सुनाउँछिन्– ‘थाङ्का लेखनलाई पेशाको रुपमा अंगालेर नै मास्टरसम्मको अध्ययन गरेको र यस पेशामा कुनै किसिमको मानसिक तथा शारीरिक दबाब हुँदैन ।’ त्यसैगरी थाङ्का पेशामा नै संलग्न पेमा लामा पनि यस पेशामा लागेकोमा खुशी व्यक्त गर्छिन् । उनको कथन छ ‘छोराछोरीलाई स्कुल पठाएर बाँकी रहेको समयमा थाङका लेख्छु, थाङ्का पेशा गरेर रोजगारी पनि हुने र आम्दानी पनि राम्रो रहेको छ ।‘
वैकल्पीक थाङ्का पेशा
उच्चशिक्षा अध्ययनका लागि राजधानी काठमाडौंमा आउने युवाहरु अध्ययन सँगैसँगै थाङ्का पेशामा सहभागी हुने गरेको पाइन्छ । तर अध्ययन सके पछि भने उनीहरु यो पेशाबाट पलायन हुने गर्दछन् । विगत ५ वर्षदेखि थाङ्का लेखन पेशामा संलग्न रही उच्चशिक्षा हाशिल गर्न सफल तेर्साङ लामा अहिले थाङ्का पेशा छोडेर शिक्षण पेशामा आवद्ध छन्, । थाङ्का कलाकार पिर्तिमान तामाङको भनाइमा थाङ्का पेशा गर्नेले भन्दापनि व्यवसाय गर्नेले कमाउने गरेका छन्, तर थाङ्का कलाकारले भने उचित मूल्य पाउन सकेका छैनन् । यस पेशामा पनि बिचौलीयाको ठूलो विगविगी रहेको छ । जसले गर्दा पनि युवाहरु यो पेशाबाट पलायन हुने गर्दछन् ।
थाङका पुजनीय वस्तु
बौद्ध धर्मावलम्बीहरुका लागि थाङ्का पुजनीय बस्तु हो । जुन सुकै धार्मिक कार्य गर्दा थाङ्काको प्रयोग गर्ने बौद्ध परम्परा छ । यसकार बुद्ध धर्ममा थाङ्कालाई भतिmभावले हेर्ने गरिन्छ । थाङ्का बौद्ध दर्शनमा आधारित भइ लेखिने चित्रकला हो । जसले भगवान बुद्धको उपदेशलाई प्रतिनिधित्व गरेको हुन्छ । थाङकालाई बौद्ध धर्मावलम्बीहरुले बडो आदारका साथी लिइने गरिन्छ र यसको पूजा गरेमा पून्य प्राप्त हुन्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । तर यस्तो मान्इतामा हरेक दिन खिया लाग्दै जानु दुखद् कुरा हो ।
