पदम श्रेष्ठ
एक कथन अनुसार राजा पृथ्वीनारायण शाहका सेना टंगाल पुग्दा त्यहा“ माटाका धेरै भा“डाकु“डा, हा“डी बनाएर सुकाएका देखेछन् र गाउ“को नाउ“ नै हा“डीगाउ“ भनी पुकार्न थालेछन् । त्यसभन्दा अगाडि हा“डीगाउ“को वास्तविक नाउ“ नरःदे भनिन्थ्यो । हाल हा“डीगाउ“का प्रजापतिहरू ज्यापुमै समाहित भैसकेका छन् । काठमाडौं महानगरपालिकाभित्र ज्याठा, भेडासिंह, मध्यपुरको चपाचो, पाटनको च्यासल र भक्तपुरको नासमना, बनेपा पनौतीमा कुम्हा प्रजापतिहरूको नेतृत्वदायी बस्ती रहेका छन् ।
कुम्हाः प्रजापति र ऐतिहासिकता
प्रजापति समाजका अध्यक्ष गणेशराम लाछी भारतमा मात्र ६ करोड प्रजापति कुम्हालेको जनसंख्या रहेका बताउँछन् । ईशापूर्व ५ हजार वर्षको सिन्धु उपत्यका सभ्यतास“गै माटाका भा“डाकुडा बनाउने काम शुरू भएको बताइन्छ । नेपालमा तीन नश्लका कुम्हाल रहेका छन् । नेवार कुमाल प्रजापति, थारू कुमाल र पहाडी कुम्हाल ।
यी तिनै कुम्हालमध्ये काठमाडौं उपत्यका भक्तपुरका एक समूह नेवाः कुम्हालहरू आफ्नो वंशज सिम्रौनगढबाट राजा हरिसिंहदेवका साथ नेपाल उपत्यका प्रवेश गरेको बताउ“छन् । आख्यान अनुसार सिम्रौनगढबाट नेपाल पस्दा बाटोको वीच जंगलमा नै हराएछन् । बाटो हराएपछि सिर्जनाका प्रतीक विश्वकर्माको पूजा गरेपछि बाटो फेला पारेछन् । यसै दिनको स्मरणमा आजसम्म पनि ती प्रजापति वंशजले भक्तपुरको बिस्केट जात्राको लिंगो ढाले लगत्तै निपर्सिको दिन ल“ पूजा अर्थात् बाटो पूजा गर्ने चाड मनाउ“दै आइरहेका छन् । ल“ पूजा नगरीकन उनीहरू दिगु पूजा देवाली समेत मनाउ“दैनन् । भक्तपुरका सबै प्रजापति एउटै कूलका होइनन् भन्ने कुरा कूलपूजा र लं पूजाले प्रमाणित गर्दछ ।
कुमा÷कुम्हाः कुम्हाल, कुमाल, कुलाल, कुमावत, रूद्रपाल, पण्डित, छत्रपाल, चक्रवर्ती, कुसावन, काश, महेतों, पाल, आदि उपथरमा विभक्त प्रजापतिहरू काठमाडौं उपत्यकामा मात्र ४० हजार बढी जनसंख्या छ
कुमा÷कुम्हाः कुम्हाल, कुमाल, कुलाल, कुमावत, रूद्रपाल, पण्डित, छत्रपाल, चक्रवर्ती, कुसावन, काश, महेतों, पाल, आदि उपथरमा विभक्त प्रजापतिहरू काठमाडौं उपत्यकामा मात्र ४० हजार बढी जनसंख्या छ ।
प्रजापतिको धर्म संस्कृति र पेशा
ब्रम्हाका वंशज विश्वकर्मालाई इष्ट देवता मान्ने नेवार प्रजापतिहरू बुद्ध धर्मावलम्बी हुन् । काठमाडौं र पाटनका प्रजापतिहरू पूर्ण रूपले ज्यापु समाजमा समाविष्ट भैसकेका छन् भने भक्तपुरका प्रजापतिहरूले आफूलाई छुट्टै समुदायका रूपमा स्थापित गरेका छन् । कुमालहरुको पेशा अहिले संकटमा छ ।
